Saturday 28 April 2018
სამოქალაქო ომი აშშ-ში
XIX საუკუნის დასაწყისში აშშ-ში ერთ მილიონზე მეტი შავკანიანი მონა ცხოვრობდა. მონობის საკითხი, რომლის მიმართაც ორგვარი დამოკიდებულება არსებობდა, შიდა ეროვნული დაპირისპირების საფუძველად იქცა. განსხვავებული ხედვის ერთერთი მთავარი მიზეზი ჩრდილოეთისა და სამხრეთის შტატებში არსებული ეკონომიკური მოწყობის სხვადასხვა წესი იყო.
ჩრდილოეთის შტატები ხასიათდება ზომიერი ჰავით, ამიტომ აქ ძირითდად განვითარებული იყო ფერმერული მეურნეობა, რომელიც არ საჭიროებდა მონების შრომას. ამასთან ჩრდილოეთის შტატები დასახლებული იყო პროტესტანტული ქრისტიანული ღირებულელების მატარებელი მოსახლეობით, რომელთათვისაც მიუღებელი იყო მონობა.
სამხრეთის შტატებს ახასიათებს ცხელი კლიმატი. მის შტატებში გაშენებული იყო შაქრის ლერწმის, თამბაქოსა და განსაკუთრებით ბამბის ვრცელი პლანტაციები, რომელთა დამუშავება მონური შრომის გამოყენების გარეშე დიდ სირთულეს წარმოადგენდა.
ჩრდილოეთის შტატების ინიციატივით, 1808 წელს, კონგრესმა აკრძალა აფრიკასთან მონებით ვაჭრობა და ახალი მონების შემოყვანა. XIX საუკუნის I მეოთხედში შეერთებული შტატების ტერიტორია გაიზარდა. მიწების ნაწილი ამერიკელებმა საფრანგეთისა და ესპანეთისაგან შეიძინა, კერძოდ ლუიზიანა, ფლორიდა; ხოლო ნაწილი მექსიკასთან ომით მოიპოვეს _ კალიფორნია, ნიუ-მექსიკო, ტეხასი.
ახალი ტერიტორიების ათვისებაში მნიშვნლოვან როლს ასრულებდა ამერიკელთა მიგრაცია დასავლეთისაკენ. მთავრობას სურდა თავისუფალი ფერმერული მერნეობების დაარსება. მიღებული იქნა "ჰოუმსტედების აქტი" (1862 წ), რომელიც ითვალისწინებდა ჰოუმსტედების ანუ მიწის დიდი ნაკვეთების უფასოდ ან შეღავათიან ფასად (6 დოლარი) დარიგებას, რათა შექმნილიყო ფერმერული მეურნეობები. ამ პროცესში ჩართულნი იყვნენ, როგორც ჩრდილოეთის თავისუფალი, ასევე სამხრეთის მონათმფლობელური საზოგადოებები. ყოველივე ამის შედეგად შეიქმნა ახალი შტატები, კერძოდ მონობისაგან თავისუფალი _ ილიონისი, ინდიანა, მენი და მონათმფლობელური _ ალაბამა, მისისიპი, მისური.
1820 წელს ჩრდილოეთისა და სამხრეთის შტატებს შორის მიღწეული იქნა ე.წ. “მისურის კომპრომისი”, რომლის ძალითაც ზოგიერთ შტატებში მონობა აიკრძალა, ამის მიუხედავად წინააღმდეგობა თავისუფალი შრომისა და მონობის მომხრეთა შორის ღრმავდებოდა, მას “გარდაუვალი კონფლიქტი” ეწოდა.
აშშ-ში გაძლიერდა ე.წ. აბოლოციონისტური მოძრაობა. აბოლოციონისტები (მონობის გაუქმების მომხრენი) თავის პოზიციას ამართლებდნენ როგორც მორალური პოზიციიდან, ასევე საერთაშორისო მაგალითებით, კერძოდ ამ დროისათვის ევროპის ქვეყნები მონობას აუქმებდნენ, მაგალითად ბრიტანეთმა 1834 წელს აკრძალა მონობა საკუთარ კოლონიებში. აბოლოციონისტები არგუმენტად იყენებდნენ ასევე დემოკრატიის მიზნებს და თავისუფალი შრომის ეკონომიკურ უპირატესობას. (ამ მოძრაობის მხარდაჭერას წარმოადგენს ჰარიეტ ბიჩერ სტოუს მოთხრობა "ბიძია თომას ქოხი"). მონათმფლობელობის მომხრეები კი ლაპარაკობდნენ კულტურული ტრადიციების პრიორიტეტებზე. მათთვის შავი რასა უბრალოდ, უმდაბლესი იყო, რომელიც თავისუფლებას არ იმსახურებდა. მონობის გაუქმების შემთხვევაში პლანტატორები ეკონომიკურადაც ბევრს კარგავდნენ.
პოლიტიკურმა დაპირისპირებებმა წარმოქმნა ახალი პარტიები, მათ შორის ახალი რესპუბლიკური პარტია 1854 წელს, რომელიც გამოხატავდა ჩრდილოეთის შტატების პროტესტანტების, ბიზნესმენების, მდიდარი ფერმერების, ინტელექტუალების, ასევე ქარხნის მუშებისა და თავისუფალი შავკანიანების ინტერესებს. რესპუბლიკური პარტია და მისი ლიდერი აბრაამ ლინკოლნი (1809-1865 წწ), რომელიც 1860 წელს ამერიკის მე-16 პრეზიდენტად აირჩიეს, აქტიურად უჭერდა მხარს აბოლიციონიზმს ე.ი. მონობია გაუქმებას.
სწორედ აბრაამ ლინკოლნის საპრეზიდენტო არჩევნებში გამარჯვება იქცა ამბოხების საბაბად. 1861 წლის 8 თებერვალს 11-მა მონათმფლობელურმა შტატმა (34 შტატიდან) დააფუძნეს ახალი სახელმწიფო, ამერიკის კონფედერაციული შტატები, რომლის დედაქალაქიც გახდა ვირჯინიაში მდებარე ქ. რიჩმონდი. კონფედერაციის პრეზიდენტად აირჩიეს ჯეფერსონ დევისი. 4 მარტს საინაგურაციო სიტყვაში პრეზიდენტი ლინკოლნი დაჰპირდა სამხრეთის შტატებს, რომ ძალადობრივად არ გააუქმებდა მათ ტერიტორიაზე მონობას და მოუწოდა შეეწყვიტათ გამოყოფის პროცესი. ამ მიმართვამ შედეგი არ გამოიღო. ლინკოლნმა და კონფედერაციის პრეზიდენტმა, ჯეფერსონ დევიდსმა, სამხედრო მობილიზაცია გამოახცადეს. სამოქალაქო ომი აშშ-ში მიმდინარეობდა 1861-1865 წლებში.
ჩრდილოეთსა და დასავლეთით მდებარე 23 შტატი ლინკოლნის ერთგული დარჩ. აქ იყო თავმოყრილი მრეწველობის უდიდესი ნაწილი, რომელიც სამხედრო საჭურველს, მათ შორის იმ დროისათვის ყველაზე თანამედროვე სამხედრო გემებს ამზადებდა. იქ განვითარებული იყო სარკინიგზო ტრანსპორტი, რომელიც აადვილებდა სამხედრო მობილიზაციას. სამოქალაქო ომის დროს 10 000-მდე სხვადასხვა მასშტაბის ბრძოლა და შეტაკება მოხდა. ბრძოლები ძირითადად მიმდინარეობდა სამხრეთის შტატების ტერიტორიაზე.
მოხალისეების რაოდენობა საკმარისი არ იყო და ორივე მხარეს მალე დასჭირდა სავალდებულო გაწვევის დაწყება, რაც ბევრ წინააღმდეგობას აწყდებოდა, განსაკუთრებით ჩრდილოეთის შტატებში. ჩრდილოელ მოხალისეთა ძირითადი მოტივაცია იყო პირადი ღირსების დაცვა, მონობის წინააღმდეგ ბრძოლა და პატრიოტიზმი _ სახელმწიფოს ერთიანობის შენარჩუნება. მაგრამ ახალწვეულთა ნაწილს არ უნდოდა სისხლის დაღვრა შავკანიანების გასაავისუფლებლებლად. ამიტომ ხშირი იყო დეზერტირობის ფაქტებიც.
სამხრეთელების მოტივაცია უფრო ერთგვაროვანი იყო _ მონობის შენარჩუნება...
ომის დროს ასობით ათასი შავკანიანი მონა გაიქცა ჩრდილოეთის შტატებში, ისინი მათ არმიაში შედიოდნენ. ჩრდილოეთის ძალებმა მოხდინეს სამხრეთის შტატების ბლოკირება ზღვიდან და მას შეუწყვიტეს საგარეო ვაჭრობის შესაძლებლობდა ზღვიდან. ყოველივე ამის შედეგად სამხრეთის შტატებში საერთოდ მოიშალა მეურნეობა. დაიწყო შიმშილობა.
1863 წლის 1-3 ივნისს მიმდინარეობდა გეთისბერგის ბრძოლა, რომელიც სამოქალაქო ომის დროს ყველაზე სისხლიანი გამოდგა _ ორივე მხარემ ჯამში 50 000-ზე მეტი მოკლული ჯარისკაცი დაკარგა. სამოქალაქო ომი დასრულდა ჩრდილოეთის გამარჯვებით. ამერიკის ისტორიაში ყველაზე სისხლისმღვრელ, სამოქალაქო ომს ემსხვერპლა 600 000-ზე მეტი ადამიანის სიცოცხლე
1865 წლის 9 აპრილს სამხრეთელი გენერალი ლი დანებდა ჩრდილოელ გენერალს გრანტს. ამ სისხლისმღრელ ომში გაიმარჯვეს ჩრდილოეთის შტატებმა. ომის დამთავრებიდან რამოდენიმე ხანში მონობის მომხრეებმა შური მაინც იძიეს. მათ მოაკვლევინეს პრეზიდენტი ლინკოლნი. ვაშინგტონში ხალხი გამარჯვებას ზეიმობდა. 14 აპრილს, კი საღამოს, პრეზიდენტ ლინკოლნს, რომელიც 1864 წელს მეორე ვადით აირჩიეს პრეზიდენტად, თეატრში, სპექტაკლის მსვლელობის დროს ესროლეს. იგი მალე გარდაიცვალა. მკვლელი, კონფედერატების მომხრე ვირჯინიელი მსახიობი, ჯონ უილკს ბუთი დააპატიმრეს და სიკვდილით დასაჯეს. პრეზიდენტის პოსტი დაიკავა ვიცე-პრეზიდენტმა ენდრიუ ჯონსონმა.
1865 წლის 6 დეკემბერს დამტკიცდა კონსტიტუციური ცვლილება, რომლის ძალითაც აშშ-ში გაუქმდა მონობა და 4 მილიონამდე მონა თავისუფალი გახდა.
