Friday 16 March 2018
ქრისტიანობის გავრცელება ქართლსა და ეგრისში
ქართლის გაქრისტიანება: 298 წელს რომსა და ირანს შორის დაიდო ნიზიბინის ზავი, რომლის მიხედვითაც ქართლი სომხეთთან ერთად, რომის გავლენის სფეროში მოექცა. რომი დაინტერესებული იყო სამხრეთ კავკასიაში მოკავშირე ჰყოლოდა და ქართლის მეშვეობით გაეკონტროლებინა კავკასიონის გადმოსასვლელები. თავის მხრივ ქართლისთვისაც ხელსაყრელი იყო ასეთი ურთიერთობები, რადგანაც რომი იცავდა მას ირანის აგრესიისაგან, ხოლო ქრისტიანული სარწმუნოების მიღება ხელს უწყობდა ქართლსა და რომის იმპერიას შორის დაახლოებას.
ქართული საისტორიო ტრადიციის თანახმად, ქრისტეს ჯვარცმას ელიოზ მცხეთელი, ლონგილოზ კარსნელი და სხვა მცხეთელი ებრაელები ესწრებოდნენ. ელიოზმა ჯვარცმის შემდეგ რომაელი ჯარისკაცისაგან ქრისტეს სამოსელი _კვართი_შეისყიდა და სამშობლოში წამოიღო. საეკლესიო ტრადიციის თანახმად, ქრისტეს კვართი დღეს სვეტიცხოვლის ტაძარშია დაკრძალული. საქართველოში ხობის მონასტერში ინახებოდა ღვთისმშობლის კვართიც, რომელიც დღეს ზუგდიდის მუზეუმშია დაცული.
ტრადიციის მიხედვით, ქრისტეს ზეცაში ამაღლების დღეს კენჭი ყარეს, თუ ვის, რომელ ქვეყანაში უნდა ექადაგა ახალი რჯული. საქართველო მარიამ ღვთისმშობელს ერგო წილად, ამიტომაც ვუწოდებთ ქართველები ჩვენს ქვეყანას “ღვთისმშობლის წილხვედრს”. ამავე გადმოცემის მიხედვით, ღვთისმშობელი საქრთველოში არ ყოფილა. იესო ქრისტეს ნების თანახმად, მარიამის ნაცვლად ჩვენს სამშობლოში ანდრია პირველწოდებული გამოემგზავრა, რომელმაც თან ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატი წამოიღო, ქართული საეკლესიო ტრადიციით, ეს ხატი აწყურის ღვთისმშობლის ხატია, რომელიც დღეს საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში ინახება. ითვლება, რომ ლუკა მახარობლის დახატულია წილკნის ღვთისმშობლის ხატი, რომელიც ასევე ხელოვნების მუზეუმშია დაცული. მისი ასლი კი წილკნის ეკლესიაში ასვენია.
ანდრიას თან ახლდნენ სხვა მოციქულებიც _ სვიმონ კანანელი და მატათა. საქართველოში მოციქულთა მოღვაწეობას დაახლოვებით I საუკუნის 50-70-იანი წლებით ათარიღებენ. მოციქულებმა წარმატებით იქადაგეს ქრისტეს რჯული და სამხრეთ-დასავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის ნაწილი ახალ სარწმუნოებაზე მოაქციეს. ამის შემდეგ ანდრია პირველწოდებულმა დატოვა საქართველო, ხოლო ორი სხვა მოციქული საქართველოში გარდაიცვალა. მატათა დაკრძალეს აფსაროსში (გონიოში), ხოლო სვიმონ კანანელი _ ნიკოფსიაში (ნოვაია მიხაილოვკაში, ტუაფსეს ჩრდილო-დასავლეთით. ამჟამად რუსეთშია). XIV-XV საუკუნეებში ნიკოფსიიდან სვიმონ კანანელის ნეშტი ანაკოფიაში, დღევანდელ ახალ ათონში გადმოასვენეს.
მოციქულების ქადაგებას საქართველოში იმჟამად ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება არ მოჰყოლია, მაგრამ ჩვენს ქვეყანაში მოციქულთა მოღვაწეობის ფაქტმა დიდად შეუწყო ხელი მართლმადიდებლურ სამყაროში ქართული ეკლესიის მიერ საპატიო ადგილის დამკვიდრებას. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია სწორედ მოციქულების საქართველოში ქადაგებაზეა დამოკიდებული. ავტოკეფალური შეიძლება იყოს მხიოლოდ ის ეკლესია, სადაც ერთერთმა-მოციქულმა მაინც იქადაგა. XI საუკუნეში ანტიოქიის პატრიარქის წინაშე დააბეზღეს ქართველები, თითქოს და საქართველოს ეკლესიას არა თუ დამოუკიდებლობა არ ეკუთვნის, არამედ საერთოდ ქართველთა სარწმუნოება გაურკვეველი არისო. საქართველოს ეკლესიის და საერთოდ ქართველების დაცვა გიორგი მთაწმინდელმა იკისრა. მან მოატანინა წიგნი “მოსვლაი ანდრეა მოციქულისაი” და პატრიარქს შემდეგი სიტყვებით მიმართა:”ჩვენ პირველწოდებულისა და ძმისა თვისისა მწოდებელისა ნაწილნი ვართ და სამწყოსი და მის მიერ მოქცეულნი და განათლებულნი. და ერთი წმიდათა ათორმეტთა მოციქულთაგანი _ სიმონს ვიტყვი კანანელსა _ ქვეყანასა ჩვენსა დამარხულ არს აფხაზეთს, რომელსა ნიკოფსი ეწოდების. ამას წმიდათა მოციქულთა განათლებულნი ვართ.”
ებრაელთა ქვეყანა რომის იმპერიაში შედიოდა. ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ ახალი რჯული პირველ რიგში საკუთრივ ქალაქ რომში და რომის იმპერიაში შემავალ ქვეყნებში გავრცელდა. ქრისტიანთა პირველი თემები არქეოლოგების მიხედვით, საქარველოში II _ III საუკუნეებშია დამოწმებული. ქრისტიანობას III საუკუნის II ნახევარში, ქართლის მეფე რევ-მართალიც იცნობდა და თანაუგრძნობდა. დიოკლიტიანეს ხანაში დაწყებული ქრისტიანების დევნის დროს კი რომის იმპერიის აღმოსავლეთი პროვინციებიდან სომხეთისთვის თავი შეაფარებია ქრისტიან ქალთა ერთ ჯგუფს, რომელსაც მათთან მყოფი უფლისწულის რიფსიმეს სახელის მიხედვით “რიფსიმიანეს” უწოდებენ. ამ ქალებში იყო საქართველოს მომავალი განმანათლებელი წმინდა ნინო.
წმინდა ნინო წარმოშობით კაპადოკიელია. მისი მამა, ქართული საისტორიო ტრადიციის მიხედვით, რომაელთა ცნობილი სარდალი ზაბილონი, ხოლო დედა იერუსალიმის პატრიარქის და სუსანა იყო. როდესაც ნინო 12 წლის გახდა, მშობლებმა უარი თქვეს საერო ცხოვრებაზე და თავი საეკლესიო მოღვაეობისათვის გადადეს.ნინომაც გადაწყვიტა, თავისი სიცოცხლე ქრისტეს რჯულის გავრცელებისათვის მიეძღვნა. ასე აღმოჩნდა ის რიფსიმესა და მის მხლებლებთან ერთად ჯერ რომის ერთ-ერთ მონასტერში, შემდეგ კი სომხეთში. სომხეთშო რიფსიმე და მისი თანმხლები ქალწულები სომხეთის მეფე თრდატმა ქრისტიანობის ერთგულებისათვის სიკვდილით დასაჯა. წმინდა ნინო ღვთის ნებით გადარჩა და ღვთისავე მითითებით ქართლის სამეფოსაკენ გამოემართა.
წმინდა ნინო საქართველოში 303-311 წლებში მოვიდა და ქართლის სამეფოს დედაქალაქში მცხეთაში დამკვიდრდა. სამი წლის განმავლობაში ფარულად ლოცულობდა ერთი მაყვლის ძირას, შემდეგ ამ ბუჩქის ტოტებისგან და თავისი თმისგან ჯვარი შეკრა და მეოთხე წელს ქადაგება დაიწყო. წმინდა ნინო ავადმყოფებს ჰკურნავდა და თანაც ქადაგებდა. მისი პირველი მოწაფები და მიმდევრები ებრაელები იყვნენ. მათ შორის აღსანიშნავია ებრაელთა მღვდელი აბიათარი, რომელმაც მიიღო ქრისტიანობა და ქრისტიანობის ქადაგებაში ისეთ წარმატებას მიაღწია, რომ “ახალ პავლედაც” იწოდება. წმინდა ნინო ქართლის მეფის მირიანის მეუღლეს ნანა დედოფალს დაუახლოვდა, რომელიც მძიმე სენისაგან განკურნა. დედოფალმა ნინოს გავლენით, ქრისტე იწამა, თუმცა მირიანი ჯერ კიდევ ყოყმანობდა.
მირიან მეფის გაქრისტიანება, საისტორიო ტრადიციის მიხედვით, ერთმა შემთხვევამ დააჩქარა. მცხეთის ახლოს თხოთის მთაზე სანადიროდ წასულ მეფეს მზის დაბნელებამ მოუსწრო. ირგვლივ უკუნი სიბნელე ჩამოწვა და მხოლოდ მაშინ ინათა, როდესაც მირიანმა ნინოს ღმერთს დახმარება სთხოვა. ამის შემდეგ მირიანმა ქართლში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება გადაწყვიტა. შესაძლებელია ამ ამბავს მართლაც ჰქონდა ადგილი, მაგრამ მირიანის გადაწყვეტილება უმთავთრესად მაინც მისმა პოლიტიკურმა ორიენტაციამ განაპირობა. ქართლის მეფემ ფაქტობრივად არჩევანი გააკეთა დასავლურ და აღმოსავლურ სამყაროს, ქრისტიანულ რომსა და მაზდეანურ სპარსეთს შორის და ერთხელ და სამუდამოდ ქართველი ხალხი დასავლურ კულტურასა და ცივილიზაციას დაუკავშირა.
თავისი გადაწყვეტილება ქართლის მეფემ უპირველეს ყოვლისა რომის კეისარს კონსტანტინეს აცნობა და მოსახლეობის მოსანათლავად მღვდლები მოითხოვა. თვითონ კი სამეფო ბაღში _ სამოთხეში ხის ეკლესიის მშენებლობას შეუდგა. ამ ტაძარს შემდგომში “სვეტიცხოველი” ეწოდა. სვეტიცხოვლის ხის ეკლესიის მშენებლობასთან დაკავშირებით “ქართლის ცხოვრებამ” ლამაზი თქმულება შემოგვინახა. ეკლესიის ასაშენებლად სამეფო ბაღში მაღალი ნაძვი მოჭრეს და მისგან შვიდი სვეტი შეამზადეს. ექვსი სვეტი თავთავის ადგილას აღმართეს, მაგრამ მეშვიდე სვეტის აღმართვა ვერ შეძლეს. ეს სვეტი ყველაზე დიდი იყო და ეკლესიის საყრდენად ჰქონდათ გათვალისწინებული. მეფის ბრძნებით მეშვიდე სვეტის აღმართვა სხვადასხვა ხერხით სცადა მცხეთის მოსახლებამაც, მაგრამ ვერ მოახერხეს. როდესაც ყველა იმედგაცრუებული წავიდა, სვეტთან დარჩა წმინდა ნინო თავის 12 მოწაფესთან ერთად ლოცვა დაიწყო. დილით, როდესაც კვლავ შეიკრიბა მთელი ხალხი მოხდა სასწაული: ნათლით გაბრწყინებული მეშვიდე სვეტი თიტქოს ციდან დაეშვა და ადმიანის ხელის შეხების გარეშე მყარად დაებჯინა საძირკველს.
ეკლესიის ასაშენებელი ადგილი შემთხვევით არ აურჩევის წმინდა ნინოს. სვეტიცხოვლის ქვეშ ასვენია უფლის კვართი (პერანგი, რომელიც ჯვარცმისას ეცვა ქრისტეს). ქრისტეს ჯვარცმის ჟამს იერუსალიმში საქართველოდან იმყოფებოდა ორი ებრაელი: ელიოზ მცხეთელი და ლონგილოზ კარსნელი. სწორედ ელიოზმა ჩამოიტანა მცხეთაში კვართი. მცხეთაში დაბრუნებულ ელიოზს პირველად მისი და სიდონია შეეგება, გამოართვა კვართი, მკერდში ჩაიკრა და მყის მიიცვალა. სიდონია დაკრძალეს კვართთან ერთად. მისი საფლავის ადგილზე ნაძვი ამოვიდა. სწორედ იმ ადგილზე ააშენეს პირველი, ხის სვეტიცხოველი. იმპერატორმა კონსტანტინემ ქართლის სამეფოში ქართლის ეკლესიის პირველი მამამთავარი იოანე, ორი მღვდელი და სამი დიაკონი გამოგზავნა. მირიანის გაქრისტიანებით გახარებულმა რომის კეისარმა მის კარზე დიდი ხნით მძევლად მყოფი და აღზრდილი უფლისწული ბაკური მამას უკან მოუბრუნა.
მირინ მეფემ ნათელი თვით წმინდა ნინოსაგან მიიღო. დედოფალი და უფლისწულები მღვდლებმა და დიაკვნებმა მონათლეს. ამის შემდეგ აკურთხეს მდინარე მტკვარი. იოანე ეპისკოპოსმა მტკვრის ნაპირას საგანგებო ადგილას ქართლის წარჩინებულები მონათლა, უფრო ქვემოთ მტკვარში მღვდლებმა და დიაკვნებმა უბრალო ხალხი მონათლეს. ქართველებთან ერთად ქრისტიანობა მცხეთაში მცხოვრებ ებრაელთა დიდმა ნაწილმაც მიიღო. გაქრისტიანებული ებრაელები თანდათან ქართველებს შეერწყნენ.
ამის შემდეგ მირიანმა გადაწყვიტა თავისი სამეფოს მთის მოსახლეობაც მოენათლა. ამ მიზნით მეფემ იქ წმინდა ნინო და იოანე ეპისკოპოსი გააგზავნა. მათ ლაშქრით ერისთავი გააყოლა, რათა დაუმორჩილებლობის შემთხვევაში მთიელები ძალით მოექციათ. წმინდა ნინო წობენს დადგა, სადაც წილკნელებს, გუდამაყრელებს, ჭართალელებს, ფხოველებს (Fფშავ-ხევსურებს ) მოუწოდა. მთიელებმა თავდაპირველად რჯულის გამოცვლაზე უარი თქვეს. მაშინ მეფის ერისთავმა მათი კერპები დაამსხვრია. ამის შემდეგ წმინდა ნინო ფშავის არაგვს აჰყვა და თიანეთ კახეთ-კუხეთის სასზღვრო ქალაქ ჟალეთში (ძველი ჩელეთი ) ჩავიდა. ჟალეთიდან წმინდა ნინო კუხეთის, დაბა ბოდბეში მივიდა, სადაც დასნეულდა და გარდაიცვალა. საერთოდ იმჯერად მთიელთა უმრავლესობა ძველ სარწმუნოებაზე დარჩა და მირიან მეფემ მათ სამეფო გადასახადი _ ხარკი დაუმძიმა.
ქართლში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად 326 წელს გამოცხადდა, მიუხედავად ამისა, ქართლის სამეფოს მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ჯერ კიდევ წარმართად და მაზდეანად რჩებოდა. ქართლის გაქრისტიანების თარიღთან დაკავშირებით მეცნიერები სდს მოსაზრებას გამოთქვამენ. ივანე ჯავახიშვილის აზრით ეს მოხდა 337 წელს. საქართველოს ეკლესია თვლის და მკვლევართა ნაწილიც იზიარებს ამ აზრს, რომ ქართლის სამეფოში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება მოხდა 326 წელს. საქართველოს ეკლესიამ მეფე მირიან II და დედოფალი ნანა წმინდანებად შერაცხა და მეთი ხსენების დღედ 1 (14) ოქტომბერი დააწესა.
326 წელს ქართლის სამეფოში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ ქართლის პირველი ეპისკოპოსი იოანე გახდა. თანდათანობით ქართლში სხვა საეპისკოპოსოებიც შეიქმნა, ამიტომ ქართლის ეკლესიის მეთაური უკვე მთავარეპისკოპოსად იწოდებოდა. ქართლის მთავარეპისკოპოსის საყდარი ჯერ კიდევ მირიან მეფის დროს აგებული პირველი ქვის “ზემო ეკლესია” ანუ სამთავროს ტაძარი იყო. ის პირვანდელი სახით არ შემორჩა, რადგან XI საუკუნეში საფუძვლიანად გადაკეთდა.
ქრისტიანობის გავრცელება დასავლეთ საქართველოში. IV საუკუნეში დასავლეთ საქართველო ეგრისის (ლაზიკის) სამეფომ გააერთიანა. ეგრისის მეფეებმა IV საუკუნეში მიიღეს ქრისტიანობა. 325 წელს ქ. ნიკეაში გამართულ I მსოფლიო საეკლესიო კრებას ესწრებოდა ბიჭვინთის ეპისკოპოსი სტრატოფილე. მიუხედავად იმისა, რომ ეგრისი საკმაოდ ძლიერი სახელმწიფო იყო, მას ორ უძლიერეს სამეფოს _ ბიზანტიასა და სასანიდურ ირანს _ შორის უწევდა ბალანსის დაცვა. ხშირად ეგრისის მეფეები პოლიტიკური ორიენტაციის საკითხზე ჭოჭმანობდნენ, ზოგჯერ ისინი სპარსულ ორინტაციას იღებდნენ, ეს კი რელიგიის ცვლილებებასაც იწვევდა. კერძოდ V საუკუნის 50-იან წლებში, გუბაზ I, როგორც ჩანს განუდგა ქრისტიანობას, თუმცა შემდგომ კვლავ დაუბრუნდა. ასეთი ვითარება იყო VI საუკუნის დასაწყისში, როდესაც ეგრისის მეფეები დამნაზე და მისი ვაჟი წათე კვლავ განუდგნენ ქრისტიანობას და წარმართობას დაუბრუნდნენ. მაგრამ 523 წელს, დამნაზეს გარდაცვალების შემდეგ, წათე ისევ გაქრისტიანდა. იმავე წელს ეგრისის მეფის გადაწყვეტილებით ქრისტიანობა საბოლოოდ გამოცხადდა ქვეყნის ოფიციალურ რელიგიად.
